بررسی تقدّم و تأخّر حقّ و تکلیف در نظام حقوقی اسلام

مسئله این پژوهش بررسی تقدّم و تأخّر حقّ و تکلیف در نظام حقوقی اسلام است. این مسئله یکی از مهمترین مسائل امروزه جامعه ماست و دو نوع نگرش «حقّ گرا» و«تکلیف گرا» در مسئله تحقیق وجود دارد. از دیدگاه تکلیف گرایان، انسان موجودی است مکلف که می‏بایست نخست تکالیف خود را بشناسد و آنگاه با انجام مسئولیت و ادای تکلیف، در راه استکمال خویش گام بردارد. البته در این دیدگاه هر جا سخن از «تکلیف» است پای «حقّ» نیز به میان ‏می‏آید و آدمی در عین حال که می‏بایست بر مدار تکلیف عمل کند در پهنه‏ی هستی حقوقی نیز دارد که می‏بایست مورد عنایت قرار گیرد و به او عطا گردد. و از دیدگاه حقّ گرایان انسان حقوقی دارد و تکلیف برخاسته از آن حقوق است. این دو دیدگاه موجب می‏شود مسئله تقدّم و تأخّر مورد بررسی این پژوهش قرار گیرد. در نظام اسلامی، حق حاکمیت مطلق بر جهان و انسان از آنِ خداست و قانون گذار واقعی نیز در انحصاراو قرار دارد، ارزشهای اخلاقی و حقوقی را نیز او تعیین می کند، ارزشهایی که ثابت و غیرقابل تغییرند. از این منظر، هرچند برای افراد انسان، حقوقی مطرح است و تکالیفی که درک کلّیت آن در توان عقل و فطرت آدمی می باشد، اما تعیین حد و مرز مصادیق این حقوق نیز از سوی خداوند است و به عنوان تکالیف الهی، افراد ملزم به رعایت آنها هستند، علاوه بر این مسأله مهمی که حقوق از آن سرچشمه می گیرد «هدفمند بودن» آفرینش است. هدفی که در عبارات پرمحتوای تکامل و تعلیم و تربیت خلاصه می شود.